Ойланайық
4. үлгі бойынша сөйлем құрап жаз.
үлгі: атамнан белдік алдым. ол өте сәнді.
әжемнен құрт алдым. ол өте дәмді.
жаттығайық​

-салем

-салем

-сен бүгін қайда болдың

-мен бүгін экскурсияда болдым

-экскурсия қала өтті

-экскурсия өте жақсы өтті.сен өзін бүгін не істедің

-мен бүгін үйде болдым

-жарайды онда, сау бол

-сау бол

тоқтар әубәкіров - тұңғыш космонавт

«қазағым үшін өлуге дайынмын» (т.әубәкіровтің ғарышқа ұшардағы сөзі)

1991 жылы 2-қазанда тоқтар әубәкіровтің ғарышқа ұшқан күні. кім не десе де қазақ ғарышының тарихы осы күннен басталады. сол үшін де бұл күн – қазақ үшін тарихи күн. айдарынан жел ескен алаш ң аспан әлеміне жол тартқан күні. 2 қазан сонысымен қымбат, сонысымен құнды. егер шындығына келсек қазақтың ғана емес күллі түркі халықтарының тұңғыш ғарышкері. 2001 жылы стамбул қаласында «түріктің тұңғыш ғарышкері» атағын түркия елі берді.

биліктің тоқтар батырды таса да ұстағысы келгеніне қарамастан тоқтардың кім екенін тағы бір еске түсіріп өту үшін атқарған еңбектерін парақтап шықсақ.

тоқтар оңғарбайұлы әубәкіров — қазақтың тұңғыш ғарышкері, кеңес одағының батыры (1988), қазақстан республикасының халық қаһарманы (1995), техника ғылымының докторы (1998), профессор (1997), қорқыт ата атындағы қызылорда мемлекеттік университетінің құрметті профессоры. ол 1946 жылы қарағанды облысының қарқаралы ауданында өмірге келген. ресей федерациясындағы армавир жоғары әскери ұшқыштар училищесін (1969), авиация институтын бітірген (1979). 1969 — 75 жылдары әскери-әуе күштерінде ұшқыш, звено командирі, эскадрилья командирінің орынбасары. 1976 — 1992 жылдары мәскеудегі тәжірибелік конструкторлық бюроның ұшқыш-сынақшысы міндеттерін атқарды. 1988 жылы кеңес одағында алғаш рет әуеде ұшаққа екі мәрте жанармай құйдыру арқылы солтүстік ендікке қонбай ұшуды ерлікпен жүзеге асырды. реактивті ұшақтың елуден аса жаңа түрін сынақтан өткізді. 1990 жылы ғарышкерлер құрамына алынды. 1991 жылы 2 қазанда байқоңырдан “союз тм-13” кемесімен ғарышқа ұшты. онда ол өзге ғарышкерлермен бірге биотехнология, металлургия, медицина салалары және арал аймағы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. зерттеу нәтижесінде арал үстіндегі тұзды шаң борамасының пайда болу процесі, сол зиянды аэрозолдардың қазақстан мен ресей аймақтарына таралуының ғарыштық суреттері алынды. 1991 ю.а. гагарин атындағы ғарышкер дайындау орталығында әзірлгін бастады, сынаушы ғарышкер-ұшқышы, сынаушы. «союз тм» ғарыш кемесінде және «мир» орбиталды кешенінде сынаушы ғарышкер-ұшқышы ған машықтануын ұшу бағдарламасы бойынша өтті. 1991 жылы қазанның 2-інде тоқтар әубәкіров зерттеуші ғарышкер есебінде, александр волков және аустрия ғарышкері франц фибөк, «союз тм-13» ғарыш кемесімен ғарышқа ұшуға кірісті. апта бойы «мир» орбиталды кешенінде жұмыс істеді. 1991 жылы қазанның 10-ында тоқтар әубәкіров, анатолий арцебарский, аустрия ғарышкері франц фибөк «союз тм-13» ғарыш кемесімен жерге қайтып қонды. ғарышта өтеген мерзімі — 7 күн 22 сағат 13 минут.

ғарыштан оралған соң қазақстандағы ғарыштық зерттеулердің негізін қалауға, отандық қарулы күштердің әскери даярлығын жетілдіруге, әскери-патриоттық тәрбие жұмыстарын жолға қоюға белсене араласты. ол 1992 — 93 жылдары қазақстан республикасы қорғаныс министрінің 1-орынбасары, 1993 — 94 жылдары қазақстан республикасы ұлттық аэроғарыштық агенттігінің бас директоры — ғылым және жаңа технология министрінің орынбасары. қазақстан республикасы жоғарғы кеңесінің депутаты — қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің төрағасы болды.

арман   қуып   жасынан,

көктен   көзін   алмаған

ұшқыш   болды   жас ұлан,

аспанда   еркін   самғаған.

бабасынадай асауға

салған   құрық –бұғалық.

ұшақтарды сынауға

артқан   еді құмарлық.

самғап   ұшу аспанда

қауіпті еді, қатал-ды.

ерлігі   елден   асқанда,

ол   ғарышкер   атанды.

талай   істе   ғажаптың,

туған   ұлы қазақтың ,

тұңғыш   ұшты   ғарышқа,

қаһарманы қазақтың!

деректі зат есім -дегеніміз қолмен ұстап, көзбен көретін құбылыс

ғаламтор-интернет қазақ қоғамына енгелі көп болған жоқ. аз уақытта әлем торласып үлгерді. кешегі жаңалық, жаңалық болмай қалды. сол заматта бүгінгі жаңалық та ескіріп үлгереді.

ғаламтор… ескі мен жаңаның, өткен мен болашақтың, қатыгездік пен мейірімнің, бар мен жоқтың мидай араласқан ортасы.ең бастысы қандай ақпарат оқысаңыз да, соған сай жауап қалдыруыңызға, пікір білдіруге құқыңыз бар. сіз саясаттанушы, мәдениеттанушы, болмаса философ яки әлдебір саланың ғалымы болуыңыз шарт емес, көзқарасыңыз өзіңізге, жазыңыз, қалдырыңыз, шамына тиіңіз, сынаңыз, мінеңіз, алғыс айтыңыз – ерік алдыңыздағы компьютердің перне тақтасына басылған саусақтарыңызда. сіздің жазбаңызды әлдекім ұнатуы да ұнатпауы да мүмкін. пікірталас.оны кім айтты екен, кім шығарды екен? білмеймін… енді сіз құқылысыз, еш қымсынбастан, мұным қалай болар екен деп ойланбастан, ағайынның, мейлі ол кім болса, ол болсын, жағасынан аласыз, тығылып отырып коммент жазасыз, тасада тұрып тас лақтырасыз. қой дейтін ешкім жоқ. міне, еркіндік! алпыстағы ағаның жазбасына бесіктен белі шықпастан интернет әлемін кезген әлдебір боқмұрын сіңбіре салады. оның жақтастары көп-ақ, бірдеңе деп қарсы шығар болсаңыз, бітті, бір топ шуылдақ қақырып-түкіріп, ақ иті мен көк итін кезек жұмсауы мүмкін. сақ болыңыз!

интернетшіл демекші, оның немен айналысып, нені оқып, нені көріп отырғанын қадағалайтын ата-ана керек. алайда ғаламтор түгілі, компьютердің тінтуірін ұстап көрмеген кейбір отағасы мен отанасы оны қалай қадағаламақ?

әрине, еркін пікір білдіріп үйренген жөн. алайда әдептен озбауды ұмыта беретініміз де жасырын емес.

интернетшіл демекші, оның немен айналысып, нені оқып, нені көріп отырғанын қадағалайтын ата-ана керек. алайда ғаламтор түгілі, компьютердің тінтуірін ұстап көрмеген кейбір отағасы мен отанасы оны қалай қадағаламақ?

ең бастысы, жазбаңыздың грамматикалық қателіктеріне, ой-мазмұндық ұрда-жықтығына, жарты сөйлем, жалаң құрылым екеніне мән беріп жатқан сіз жоқ, барлық шектеулер мен кедергілер сызылып тасталған, соған қарамастан о бір шеттен, өзге қаладан, өзге ауданнан, өзге ауылдан әлдебір кісі ойыңызды ұнатыпты. мақұл. тағы бірнешеуіне де жаман әсер етпеген көрінеді. дұрыс. енді келіп басқа бір шеттен сіз көрмеген, атын естімеген қайдағы біреу ақыл айта бастайды, дұрыс емес дейді, сөйлеміңді түзе дейді, үтір-нүктеңді байқап қой дейді, сөзді орнымен қолдан дейді, мәдениетті бол дейді. кім ол сонша бұлай ақыл айтатын? жатып кеп арылдайсың. өзіңнің жазбаңды қорғауың керек. ал ол жазбаңның басында проза, поэзия деген анықтамалар тұрса, онда тіптен күйіп кетесің. күңіренесің. кіжінесің. өзге аздаған оқырманыңызға қызық керек, ортаға май құя түседі. біреуі «еп» дейді, енді бірі «шоқ» дейді. біреуі жұбатқансиды, тағы бірі саған жаны ашығансып, екі жақтың да көңілін жықпай, «…енді дұрысырақ, онша үлкен ағаттық та жоқ секілді… бірақ…» деп мүләйімсиді. танымайтын қасыңа қарадай өш боп, сәл жылы сөз айтқан пікірлесіңе жүрегің елжіреп сала береді. міне, бүгінгі ғаламтор әдебиеті. «шөп те – өлең, шөңге де – өлең». сөйлем құрай білсең, жазушысың. ондай атақты саған ешкім берген жоқ, жеке парақшаңа, болмаса өзіңнің блогыңа, яки сайтыңа іліп қой. саған қой деген пенде болмас. болып жатса, ит терісін басына қаптай сал. ешкімді еркінсітпе. цензураның заманы өткен. бірте-бірте кітаптың да «модыдан» қаларын ішіңіз сезіп жүр. ат шығарудың төте жолы сарғайған журналдар мен газеттердің бетінде көлдей болып тұру емесін екінің бірі біледі. әлеуметтік тобыңыз, сізді жақтайтындар мен жақтамайтындар қанша көп болса, сонша жақсы. ойыңызға келгенін тізе беріңіз. бәрі аңтарылып қарайды, өлеңіңізді өзінің «тілдей » (микроблог) көшіріп алады. сізді арнайы қорғайтын адвокаттарыңыз солар… демек, әдебиеттің өзіндік оқырмандары баршылық. олардың қалай топтасқаны, айналаңызға қалай жиналғанын өзіңіз де біліп отырсыз…

ғаламтор… тұтасқан әлем. өрмекшінің торы дерсіз. енді шынайы сүйіспеншіліктің орнын жылтыры мол виртуальды махаббат, шынайы аралас-құралас достықтың орнын виртуальды сыйластық басып келеді. тек көгілдір сағымды ғаламторлардың ішінде сан мен цифрлардың, әлдебір атаулар мен өзіңе үш қайнаса сорпасы қосылмайтын есімдердің жақынысыз… танысыңыздан ажырап, танымасыңызды жақын тұтатын мезгіл қазір. иіріміне ессіз үңілген кейбір жандар оның тұтқынына да айналып үлгерген. жалғыздық пен күйзелістің асау толқындарына жұтылғандар қаншама? бұйығы, жадау-жүдеу… бұл да бір өтпелі кезең шығар. жамандығын айтып тауыса алмайсыз, ал жақсылығы да ұшан-теңіз. тек соны орнымен пайдалана білсек, мүмкіндігін барынша ықтиятпен жүзеге асырып, қалпымызды нықтап, білімімізді асыруға жұмсасақ.

м. хайдеггер техникамен тіл табыспай, өркениеті алға озбасын аманаттайды. ойшылдың өткен ғасыр айтқан толғамының кезеңіне енді жеттік. ұлы дүбірде атымыз оза ма, әлде… сіз бен бізге байланысты.