Аңыз бойынша, анасы қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. қорқыт дүниеге келер алдында әлемді үш күн, үш түн бойы көзге түртсе көргісіз қараңғылық басады. сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұртты қорқыныш сезімі билеген. осыған орай ң атын “қорқыт” деп қойған дейді. “қорқыт” сөзінің этимол-сын ә.қоңыратбаев “құтты , құт әкелетін ” деп көрсетсе, с.қасқабасов “өмір сарқылды, өлді” деген мағынаны білдіреді деп санайды. е.тұрсынов түркі халықтарының фольклорына сүйене отырып, “дада, деде” деген сөздерді “насихат айтушы жырау” деп түсіндіреді. в.жирмунский қорқыт атаны магиялық аспап – қобыздың иесі, шаман, абыз ретінде қарастырады. қорқыт атаның тарихи тұлға екенін растайтын жазба ескерткіш – “қорқыт ата кітабы” (“китаби дәдәм корқуд”). онда қорқыт ата жырау, ақылгөй, данышпан, көсем, бақсы, күйші ретінде көрінеді. кітаптың басында қорқыт атаның нақыл сөздері келтіріледі. ол “өмір барда өлім бар, өзгеру бар, өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, ұмыт болады, тек мәңгі-бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе – ң өмірінде істеген игілікті ісінің нәтижесі” дейді. қорқыт ата жөніндегі аңыздарда түркі халықтарының өмір мен өлім мәселесі туралы көзқарастары көрініс тапқан. аңыз бойынша, қорқыт ата ұйықтап кетіп, “егер өлімді есіңе алмасаң, мәңгі өмір сүресің” деген аян естиді. біраз уақыт өткен соң бір баспақты қуып жүріп, жете алмағасын, “өлсем де, жетемін! ” дейді. соны айтуы мұң екен, әзірейіл келіп, “сен өлімді еске алдың, енді өлесің! ” дейді. аңызда қорқыт ата өзінің жүйрік желмаясына мініп, халқы бақытты өмір сүретін жерұйықты іздеуші, ғұмыр бойы өлімге қарсы күресуші жан ретінде суреттеледі. ел-жұртты өзінің жырымен де, күйімен де аузына қаратқан, ғұмырының соңында бірлігі ыдырай бастаған жұртының алауыздығына күйінген қорқыт ата мәңгілік өмір сырын іздеп дүниенің төрт бұрышын кезіп кетеді. бірақ қайда барса да, алдынан көр қазып жатқан жолықтырады. “кімнің көрі? ” деген сауалына “қорқыттың көрі” деген жауап естиді. “қайда барсаң да қорқыттың көрі” деген сөз осыдан қалған. ақыр аяғында жер кіндігін тапсаң, тірі қаласың деген аян естіп, туған жері – сыр өңіріне оралады. содан мәңгі өмір тек өнерде деген ойға келіп, қобыз аспабын ойлап шығарады. тағы бір аңыз бойынша, өзен ортасына кілем жайып, үстінде отырып қобыз тартқанда, күй күшімен суға батпайды екен. қорқыт ата қобыз тартқан жылдары өлім болмаған, тек бақытты тіршілік болған дейді. бірақ қорқыт ата шаршап, ұйықтап кеткен сәтінде судан кішкентай қайрақ жылан шығып, оны шағып өлтіріпті дейді. аңызда ажал ашық келмей, жылан кейпінде келеді. бұдан халықтың өлімге деген көзқарасын, “ажал айтып келмейді” деген филос. тұжырымның негізін көреміз. қорқыт ата туралы аңыздарда кездесетін үлкен философиялық мәселе – уақыт пен кеңістік мәселесі. бұл аңыздарда қорқыт ата өлімнен қашып, бүкіл ғарышты аралайды. түсінен шошынған ол ажалдан құтылу үшін ертеңіне дүниенің екінші шетіне көшіп кетеді. мұнда ол баяғы түсті тағы көреді. таң атысымен тағы да жолға шығады. не істерін білмей, жердің ортасына бармақ болады. жер ортасы сырдың жағасы, қазіргі қорқыт моласы тұрған тұс екен. м.әуезов: “ажалды тоқтату мүмкін еместігін мойындағысы келмеген қорқыт ата жұрттан безіп, айдалаға, табиғат аясына кетеді, бірақ таулар да, жазықтар да, ормандар да оған өлім күтіп тұрғанын айтады. содан қорқып, шырғайдан алғашқы қобызды жасап, жер бетінде бірінші болып күй тартады. сөйтіп өлмеудің амалын өнерден табады”, – деп жазады. қазақ аңызындағы қорқыт ата бейнесі енді өлімнен қашқан шаман емес, керісінше, өмір үшін күрескен, өлімнен құтылуды қандай бір құдіретті күштен емес, өнерден іздеген, ажалмен айқасқан алып рухани тұлға болып көрінеді. зерттеушілер өлімнен қашқан қорқыт ата философиясын әйгілі шумер эпосы “гильгамеш туралы жырдағы” гильгамеш әрекетімен салыстырады. м.әуезов қорқыт аңызын қа от ұрлап әкеліп сыйлаған прометей туралы грек аңызымен теңестіреді. тарихи деректер мен ғылыми пайымдауларды түйіндей келе, қорқыт атаны исламды әлі толық қған түркі тайпаларының мәдени рәмізі деп қарастыруға болады. аңыз әңгімелерде қорқыт ата өзінің желмаясына мініп, халыққа мәңгілік бақыт әкелетін жерұйықты іздеген данагөй ойшыл. зерттеуші е.тұрсыновтың түсіндіруі бойынша, бұл жердегі желмая қобыздың рәміздік бейнесі болып табылады. өйткені ол мәңгілік өмірді қобыздың сарынынан табады. ең ақырында қобыз күйімен көз жұмып, артындағы ұрпақтарына өлмес күйлерін қалдырады. қорқыт ата жырларының философиялық мән-мағынасының алтын діңгегі – әлемді, табиғат заңдарын көркемдік таным тұрғысынан игеру. оның өмір сүйгіштік дүниетанымы күнделікті күйкі тірліктің шеңберінен шыға білу және үшін әрбір тіршілік сәтінің құнды екенін ескерту, қайталанбас уақытты қадірлеуге шақыру, сол арқылы өмірді мәңгілік ету идеясы қорқыт философиясының іргетасын құрайды. өзіңе керекті жерлерін жазып ал
Спасибо
Популярные вопросы