шоқан уәлихановтың азан шақырып қойған есімі -мұхаммед қанапия. күнінде анасы шоқан деп еркелеткен. қазақтың біртуар ғалымы 1835 жылдың қараша айында құсмұрын бекетінде, қазіргі қостанай облысы сарыкөл ауданы күнтимес ордасында өмір есігін ашқан. қ шағын құсмұрында, сырымбеттке өткізген. ерте есейген шоқан өз пікірлерін ересек жастағы сияқыт тұжырымдайтын. оның жетіле беруіне, сана-сезімінің ерте оянуына әжесі айғанымның ықпалы ерекше болды. батыс сібір генерал-губернаторының жанында төтенше тапсырмалар орындайтын офицер қызметін атқарып жүрген шоқан сүйікті әжесі жөнінде суық хабарды алған бойда сырымбетке арнайы келіп, айғаным ханыммен қоштасып, оны ақырғы сапарына шығарып салады.
шоқанның жас шағынан ғылымға ден қоюына әкесінің алдындағы қатарлы орыс зиялылары өкілдерімен тығыз байланыста болуы да үлкен әсер етеді. академика а.и.шренк, с.м.семенов, а.и.штейнгель, н.в.басаргин және қазан университетінің студенті с.сотников, сонымен қатар н.ф.костылецкий, т.сейфуллин сияқты білімді шыңғыстың аулында талай рет болып қайтқан. шоқан он екі жасқа толғанда әкесімен омбы жеріне келген. әкесі өзінің орыс достарының көмегімен шоқанды сол уақыттағы ең жақсы оқу орны сібір кадет корпусына оқуға берген. шоқан пушкин мен лермонтов өлеңдерінен үлкен әсер алып, жатқа біліп өскен. ол батыс еуропа жазушыларының шығармашылығымен де таныс болған. он сегіз жасында кадет корпусын бітіріп, корнет офицерлік атағын алады.
шоқан уәлихановтың алатау қырғыздарына сапары әйгілі қашқар экспедициясының алдындағы сын қ болды. қырғыздардың "манас" атты тамаша шығармасына көңіл аударды. өзін әйгілі еткен қашқар сапарына 1858-1859 жылдары барған. маарко поло мен жиһанкез гоестен кейін бұл елге тұңғыш барған шетелдік - шоқан еді.
шоқан уәлихановтың достарының қатарында аса көрнекті орыс жазушысы ф.м.достоевский де болды. тұңғыш рет омбыда танысқан. мұнан кейін семейде жалғасқан достықтары ғалім өміріндегі үлкен оқиғалардың бірі болды. екеуінің достығы петербургте де жалғасын тапты. 1861 жылдан кейін дара билеушілікке қарсы күрестен соң бұрынғы бағытынан ауа бастаағн досының көзқарасына шоқан сын көзбен қарады. 1861 жылдың көктем мезгілінде ғалым детті болып, елге қайтады. онда ағайын-туысымен келісе алмай, қайтадан омбыға қайтып келеді. мұнда қазақтың сот реформасына байланысты кейбір мәселелерді шешуге атсалысты. ал 1864 жылы генерал м.г.черняевтің әскери экспедициясы құрамында әулиеата бекінісін алуда әскери қимылдарға қатысты. алайда генералдың әділетсіздігіне мейлінше налыған шоқан 1864 жылдың маусым айында басқа да м.г.черняевқка наразы офицерлермен бірге верныйға қайтып оралады.
1865 жылы " инвалид" газетіне ғалымның қытайдағы дүнгендер көтеріліс туралы соңғы мақаласы жарияланған. 1865 жылы сәуір айында шоқан уәлиханов алтын емел жотасының етегінде көшен тоғаны деген жерде албан руының аға сұлтаны тезектің аулында қайтыс болады.
Популярные вопросы