эпос (грекше, eposn - әңгімелу, тарихтап айту) – көркем әдебиеттің байырғы негізгі тектерінің бірі, дәлірек айтқанда, өмір шындығын мол қамтып, кең суреттейтін мінезін мүмкіндігінше терең ашып, жан-жақты танытатын іргелі күрделі жанр, [15,45]. эпостың туу, қалыптасу тарихы санасының алғаш ояну дәуірлеріне тамыр тартып жатыр. қай халықтың болсын баяғы заманынан бері қарай ауыздан-ауызға таратып, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып келе жатқан әдеби туындылардың дені-эпостық жырлар.
ң көңіл-күйінен туатын лирика мен қимыл-әрекетіне негізделетін драмадан эпостың айырмасы – мұнда шындық кең көлемдегі баяндалу, әңгімелеу арқылы жинақталады. сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог – монологтары – эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе – болса, эпостағы басты нәрсе –оқиға екенін ескертеді. (эпикалық шығармада ң өмір жолы кеңінен баяндалады, оның басынан кешкен тағдыр мен тіршілік толық жинақталады, ол қатысқан оқиғалар молынан суреттеледі, ол жасаған іс-әрекеттер тұтас бейнеленеді, қысқасы арасындағы қарым-қатынастар әр қырынан айқын көрсетіледі.
қазақ лиро-эпостық шығармаларын үлкен-үлкен екі топқа бөлуге болады. оның біріншісі – қазақ халқының тума шығармалары. олардың бір тобы халық арасына кең тарап баспа бетінде жарияланып үлгерсе («қозы көрпеш - баян – сұлу», «қыз жібек», «айман шолпан»), тағы бір тобы қолжазба күйінде қазақстан ұлттық ғылым академиясының орталық ғылыми кітапханасында сақтаулы. екінші топқа шығыстың классикалық әдебиетінің сюжетінің негізінде жасалынған «ләйлі-мәжнүн», «тахир- зухра», т.б. хикаялар жатады. ә. қоңыратбаев өзінің «қазақ фольклорының тарихы» деген еңбегінде де осы пікірді қолдайды.
поэтика (грекше «шығармашылық өнер» деген мағына береді), - көркем шығармадағы құндылықты бар болмысымен айқындар жүйе туралы әдебиеттанудың ең көне ғылым саласы. кең мағынасында поэтика әдебиет теориясымен үндесер ұғымды білдірсе, ал нақтылы, яғни, тар мағынасында сол теориялық поэтиканың бір саласы ретінде қабылданады. әдебиет теориясының саласы ұғымындағы поэтика әдеби тек пен түрдің, ағымдар мен бағыттардың, стильдер мен әдістердің ерекшеліктерін зерделейді.
сондай-ақ көркемдік тұтастықтық әр түрлі деңгейінің ішкі байланыс заңдылықтарын және олардың арақатынасын зерттейді. оның өзі мақсатты зерттеу аспектісіне байланысты романтизм поэтикасы, романның поэтикасы немесе белгілі бір суреткердің шығармашылығының поэтикасы болуы ықтимал. әдебиеттегі көркемдік құралдардың барлығы тілге қатысты екенін ескерсек, онда поэтика тілді зерттейтін көркемдік құралдар туралы ғылым болып анықталады. поэтика мақсаты текстердегі элементтерді айқындап және оны жүйелеу болып табылады. мысалы, лирикалық өлеңдерде сюжет элементтерін роль атқармайды, ал ырғақ пен дыбыстың мәні зор. ал прозада керісінше. поэтикалық жүйені ішінен зерттеу деп аталған ізденістер нормативтік поэтиканы «құрды» зерттеу және баяндау поэтикасын алып шықты.
жалпы поэтиканың мақсаты - үш саланы да толық қамтитын әдістердің жүйелі репертуарын жасау болып табылады. шығарманың дыбыстық жағын (ырғақ, бунақ, ұйқас өлең өлең өлшемі, дыбыс толқыны т.б) зерттеуі негізінен нақты өлеңтану ғылымы қарастырады. сөз табиғатына үңілгенде, шығарманың лексикасы, морфологиясы мен синтаксисі зерттеледі де бұл сала стилистика деп аталады. бұл лингвистикалық стилистикадан өзгеше болады. лекциялық өзгешелігі «сөздерді таңдау» синтаксис «сөздердің байланысы» стилистикалық фигуралар мен троптар ретінде поэтика мен риторика ертеден зерттелуде. ал поэтика метадологиясының өзгешелігі пән ретінде соңғы уақыттарда ғана зерттеле бастады. образдық салада шығармадағы образдар сюжеттер зерттеледі және поэтиканың бір саласы болып табылады.
тарихи поэтика жекелеген поэтиканың жүйелі әдісті салыстырмалы әдебиеттанудың көмегімен эволюциялық қозғалыс бағытында мәдениеттің поэтикалық жүйесінің ортақ қасиеттерін олардың генетикалық қайнар бастауын санасындағы ортақ заңдылықтар негізінде ашуға сол арқылы тануға бағытталған. әдеби сөз өнерінің тамыры ауызша сөз өнерінде яғни фольклорда жатыр. сондықтан, тарихи поэтика өзінің негізгі материалын сол бастаудан алады. тарихи поэтиканың ең негізгі проблемасы жанр, кең мағынасында алғанда, сондай-ақ «элегия» т.б сол сияқты жанрлық түр де тарихи қалыптасқан жағдайға байланысты бірлікте не жекелей қарала береді. мысалы, жанр мен жанрдың шекарасы өзгермелі, сондықтан поэтикалық жүйе едәуір ықпалымен және формалық өзгертулермен кезектесіп, өзгешеленеді. осы өзгерістерді тарихи поэтика зерттейді.
Популярные вопросы